ARESTI 1970 INGURUAN LEIZARRAGAREN HEUSCARAZ, JAMES JOYCE-N INGURUAN...

"T.S. Eliot Euskaraz" izeneko liburua 1983. urtean argitaratu zen eta bertan, Aresti, Sarrionandia eta Jon Juaristiren itzulpenak datoz. Hitzaurrean ordea, Jon Juaristik Gabriel Arestiren inguruan hitzegiten digu. Honela dio:

"(Arestiren inguruan) ... Azken itzulpenen etapak ez zituen, halere, eman zitzakeen fruituak eman. Aresti ez zen baliatu itzulpen hauen bidez eratutako hizuntza poetikoaz lan propio bat egiteko. Heritzak Gabrielen bizitza eta poemagintza moztu zituen ankerki. Ezin dezakegu jakin eztare susma zer espero zitekeen Gabrielengandik bide berri honetatik abiatu balitz. Bakarrik gelditzen zaizkigu, etapa honen lekuko, itzulpen multzo bat. Batzuk argitaratu zire. Batek iraun zuen argitaragabe: Lau Quartetto. Bainan historiazko apur bat egin dezagun.

1969aren inguruan, Aresti Berazkoizko Joannes Leizarragaren lanak estudiatzen hasi zen, beharbada, hugonotearen lanen argitarapenaren laugarren mend3eurrenaren hurbiltasunak bultzaturik (1571-1971)...

... Hiru urte geroago, Leizagarraren hiztegi bat argitara eman zuen Fontes Linguae Vasconum aldizkariaren orrialdeetan ("Léxico empleado por Leizarraga de Briscous", FLV. 13, 1973, 61-128 orr.). Geroztik, eta hil arte, Arestik hugonotearen hizkuntza defenditu zuen, ez soilik hizkuntza poetiko baten oinarria bezala, baizik eta euskara batu baterako irtenbide posible bat bezala, 1975aren deklarapen batzuek frogatzen dutenez:

"El "euskara batua" (vascuence unificado) es un intento de maduración del euskara con fines didácticos, administrativos y literarios, pero este intento actual no se ha basado, desgraciadamente, en Leizarraga. Se ha propuesto otro camino, que, si bien técnicamente es menos apto, sociológicamente es más eficaz" (Gabriel Aresti: La poesía es un medio de educación de las masas, TRIUNFO, 666, 5 de Julio de 1975, 44-45 orr.)

... 1974-an argitaratu ziren Alfonso Rodriguez Castelaoren itzulpen bat eta Federico Garcia Lorca-ren beste bat. Azken honetan, Arestik ohar bat jarri zuen itzulpenaren aurrean:

"Lorcac poema intellectual batzuc scribatu cituen gailego intellectual batetan. Nic eçagutzen dudan heuscararic intellectualenean jarri nahi ukan ditut, Leiçarragaren heuscaran."

1975-ean Valentin Paz Andraderen Pranto Matricial poema liburuaren argitarapen pentalingüe bat agertu zen. Arestiren itzulpen batekin, Leiçarragaren heuscara erabiliz, noski 1976an argataru ziren Boccacioren ipuinak ortografia gaurkotu batekin agertu ziren, Luis Haranburu-Altunak berak erabaki zuenez.

Egia esan, Arestiren ortografia, etapa Leizarragazale honetan, aski kordokatzen da. Ez da arraroa, Lau Qartetto honetan, adibidez, hitz bat era desberdin batzuz idatzirik aurkitzea. leizarragari jarraituz asmatu zituen neurri ortografikoak amaigabe gelditu ziren, beste eskueskribu batek erakusten duenez ("ABC edo heuscaraz scribatzeco erreguelac").

Zalantzarik gabe, beste itzulpen batek esistitu bear zuen. Arestik, bere azken urteetan, komunikatu zigun Ibon Sarasolari eta niri, aldi batzutan, Joyceren itzulpen bat egin nahi zuela. Honela deklaratu zion ere Haraburu-Altunari goian aipatutako elkar-hizketan:

"El euskara es una gran lengua. Tiene toda una serie de ventajas sobre las lenguas latinas, ventajas de las que por ejemplo, se ha sabido aprovechar el inglés. El poder hacer uso de todas las aportaciones de la cultura latina, de la cultura medieval y moderna sin integrarlas plenamente dentro de la lengua, es una de las ventajas del euskara. Podríamos hablar de dos niveles de lenguaje. Los que hayan leído a J. Joyce en inglés y puedan comparar un Joyce y un Hemingway entenderán esto. Por ello es prácticamente imposible traducir el Ulises de Joyce al castellano con todas las matizaciones empleadas por Joyce, y, sin embargo, puede ser perfectamente traducido al euskara sin perder ninguno de sus maticex."

Zoritxarrez, Joyce-ren itzulpen hipotetiko hori, existitu balitz, betirako galduko litzateke. 1975-aren Irailaren 15ean, Erakunde Benemerito batek errjistro bat egin zuen nire etxean. Errejistro honetan aurkitutako material subversivo delakoa, Isaac Deutscher-en "Las raíces de la burocracia" artikuluaz eta Gabriel Arestiren eskueskribu multzo haundi batez osatzen zen. Frankoren heriotzaren ondoren, eskueskribu hauk berreskuratzeko ahalegin guztiak alferrak izan ziren. Egun ere, ez dut haien destinoa ezagutzen. Maiatzeko Amen semeak bezain desagerturik diraute. Eta haien artean, posibleki, Joyce-ren euskal itzulpen bakarra.

Ikus daitekeenez, Arestiren azken itzulpen gehienak (CAstelao, Paz-Andrade, Lorca) gailegotik euskaratu ziren. Ez da harritzekoa: alde batetik, Gabrielek adiskidetasun hestu bat mantetzen zuen aspalditik, poeta gailego batzuekin baina, arrazoirik importanteena, nire ustez gailegoaren izakeran datza. Hizkuntza erromanikoen artean, gailegoa da, dudarik gabe, arkaikoena. Gailegoz egindako literatura zen, beraz, arlo apropos bat irtenbide linguistiko berriaren (Leizarragaren "Heuscara" latinoaren) egokitasuna frogatzeko.

Harrigarriagoa da, aitzitik, T.S. Eliot-en itzulpena. Eliot-en zailtasuna, iluntasuna, ez baitatza soilik maila simboliko batean, hizkuntzan beran baizik. Joyce bezala, Eliot inglesaren errejistro linguistiko guztietaz baliatu zen. Ez da eskritore erraz bat, eta are gutiago itzultzeko ariketak egiteko.

Nire ustez, T.S. Eliot itzultzeko arrazoia beste alde batean bilatu behar da. Behin Baino gehiagotan esan dut Arestiren sinbolo iraukorrenak -eremua, gizon galduak, etab.- Eliotengandik datozela. Iraukortasun sinboliko honetan, eta ez beste inongo leku batean, aurki daiteke sustraietarako itzukera honen zerbaitia."